असार शुक्ल एकादशी हिन्दु पञ्चाङ्गअनुसार अत्यन्तै पुण्य तिथि मानिन्छ । यही दिनले एउटा आध्यात्मिक युगको आरम्भ गर्दछ- हरिशयनी एकादशी, जसलाई देवशयनी एकादशी पनि भनिन्छ । यो केवल उपवास र पूजा मात्र होइन, आत्मिक जागरणको सुरुवात पनि हो । यस दिनदेखि भगवान् विष्णु योग निद्रामा प्रवेश गर्नुहुन्छ, जसलाई चतुर्मास भनिन्छ ।
यसै पावन अवसरमा तुलसीको पूजा आरम्भ हुन्छ, जुन व्रत, धर्म र सदाचारको अविचल प्रतीक हो । धार्मिक ग्रन्थअनुसार, हरिशयनी एकादशीका दिन भगवान् विष्णु क्षीर सागरमा चार महिनाका लागि शयन गर्न जानुहुन्छ । यस अवधिलाई देवशयन काल भनिन्छ, जहाँ संसारको सञ्चालन देवी लक्ष्मीले गर्नुहुन्छ ।
यी चार महिनामा विवाह, शुभ कार्य, यात्रा आदि कार्यहरूमा विराम दिइन्छ, ताकि व्यक्ति आत्म सुधार, संयम र भक्ति साधनामा लिप्त रहोस् । यही समयलाई हिन्दु धर्ममा चतुर्मास व्रतको विशेष काल मानिन्छ ।
हरिशयनी एकादशीको व्रत केवल शरीरलाई उपवासमा राख्ने मात्र होइन, मनलाई भीड, लोभ र मोहबाट अलग राख्ने अभ्यास पनि हो । तुलसी धर्म, आस्था र शुद्धिको प्रतीक मानिन्छ । हरिशयनी एकादशीसँगै सुरु हुने अर्को अनुपम आयाम हो - तुलसीको पूजनीयता ।
तुलसीलाई केवल एक बिरुवा मात्र होइन, देवी लक्ष्मीको अवतार पनि मानिन्छ । उहाँलाई "विष्णु प्रिया" भनेर पूजा गरिन्छ । यही कारणले विष्णु पूजामा तुलसी पत्र अनिवार्य मानिन्छ । कार्तिक महिनामा हुने तुलसी विवाह धार्मिक विवाह समारोहको प्रतीक बनेको छ ।
मृत्युको बेला तुलसी पत्र मुखमा राख्नाले आत्मालाई स्वर्ग मार्ग प्राप्त हुन्छ भन्ने मान्यता छ । तुलसी बिना भगवान्लाई अर्पण गरिएको नैवेद्य अपूर्ण ठहरिन्छ । तुलसीको वरिपरि पूजा, ध्यान, प्रदक्षिणा गर्दा घरमा सकारात्मक ऊर्जा फैलिन्छ ।
सनातन धर्ममा चतुर्मास र तुलसीको विशेष स्थान रहेको पाइन्छ । चतुर्मास अर्थात् चार महिना श्रावणदेखि कार्तिकसम्म व्रत, ध्यान, संयम, ब्रह्मचर्य, सेवा र सत्कर्मको काल हो । यही कालखण्डमा तुलसीको रोपण, सिँचाइ, पूजा आदिको परम्परा जोडिन्छ ।
हाम्रो परम्परामा तुलसी केवल बोट मात्र होइन, आचरणको मापदण्ड र चेतनाको आधार पनि हो ।
यसैले भनिन्छ -
"जहाँ तुलसी बसी, त्यहाँ देवता वास गर्छन् ।
जहाँ तुलसीको पूजा हुन्छ, त्यहाँ अशुद्धि प्रवेश गर्न सक्दैन ।"
हरिशयनी एकादशी र तुलसी पूजन केवल धार्मिक कर्मकाण्ड मात्र होइन, पवित्रता र परम्पराको गहिरो संवाद पनि हो । समाज, संस्कृति र आत्मा शुद्ध पार्ने संयमयुक्त साधना हो ।
जब एक जना भक्तले तुलसी दल चढाउँदै विष्णुको स्तुति गर्छ, त्यो क्षण केवल पूजा मात्र होइन, स्वयं धर्म, अध्यात्म र सनातन चेतनासँगको एकाकार पनि हो । "हरिशयनी एकादशीले संयम सिकाउँछ, तुलसीले आस्था जगाउँछ र दुवैले सनातन धर्मको अमर दीप जलाउँछन् ।"
