धागो - एउटा यस्तो वस्तु, जसको मूल्य आँखाले होइन, आत्माले बुझिन्छ । यही धागो कहिले कान्छा दाजुको काँधमा जनै बनेर चुपचाप धर्म र सङ्कल्पको बोझ बोकिरहेको हुन्छ, त कहिले बहिनीको माया र विश्वास समेटिएको राखी बनेर दाजुको नाडीमा बाँधिएको हुन्छ । श्रावण शुक्ल पूर्णिमाको दिन, आकाशमा चम्किने पूर्णचन्द्रको उज्यालो जस्तै, हाम्रो आत्मा र समाज पनि धर्म, सम्बन्ध र संस्कारको उज्यालोले उज्यालो बनोस् भनेर हामी मनाउँछौँ - जनै पूर्णिमा र राखी ।
परम्पराको डोरीमा गाँसिएको समाज, संस्कारको जरोमा अडिएको चेतना, र आत्माको गहिराइमा बगिरहेको संस्कृति - यिनै तीन तहको सन्दर्भलाई समेट्दै हरेक वर्ष आउँछ श्रावण शुक्ल पूर्णिमा । यसले हामीलाई हाम्रो पहिचान, सम्बन्ध र सङ्कल्पको पुनः स्मरण गराउँछ । यही पूर्णिमामा परेका दुई पर्व - जनै पूर्णिमा र राखी - हाम्रो जीवनमा मात्र एक दिनको उत्सव नभई एक निरन्तरता हो, एक मूल्य हो, र एक चिन्तन हो ।
🕉️ जनै : धर्म, संयम र सङ्कल्पको धागो
हिन्दु दर्शनमा ‘जनै’लाई मात्र बाहिरी पोसाक वा धार्मिक प्रतीकको रूपमा होइन, आत्मिक अनुशासनको सूत्रका रूपमा लिइन्छ । तिन तहको सूत - ब्रह्मा, विष्णु र महेशका प्रतीक - ज्ञान, कर्म र भक्ति तीनैलाई एकैसाथ बोकेर हाम्रा काँधमा बसेको हुन्छ । जनै फेर्ने दिन मात्र वस्त्र परिवर्तन होइन, आत्मा शुद्ध गर्ने अवसर हो ।
जनै पूर्णिमामा गरिने ऋषि तर्पण मात्र कर्मकाण्डिक अभ्यास होइन - त्यो हो स्मरणको यात्रा, जहाँ हामी आफ्ना पूर्वज, गुरु र संस्कृति प्रतिको कृतज्ञता प्रकट गर्छौँ । तर आज, त्यो स्मरण फेसबुकीय पोस्ट र औपचारिक फोटोमा सीमित हुन थालेको छ ।
🤝 राखी : आत्मीयता र संरक्षणको सूत्र
त्यही दिन मनाइने रक्षा बन्धन - जसलाई प्रचलित रूपमा ‘राखी’ भनिन्छ - मात्र दाजुभाइको नाडीमा बाँधिने डोरी होइन, सम्बन्धको मौन प्रतिज्ञा हो । राखी बाँध्दा बहिनीले मात्र सुरक्षा मागेकी हुँदिन, उनले सम्बन्धको पुनः संवेदन गरिरहेकी हुन्छिन् । दाजुले पनि मात्र रक्षा दिने वाचा गर्दैन, विश्वास र भावनाको सत्कर्ममा बाँधिने जिम्मेवारी लिन्छ ।
पौराणिक आख्यानमा द्रौपदी र कृष्णको सम्बन्धदेखि लिएर यम र यमुनाको संवादसम्म, राखीले नारीको माया र पुरुषको सङ्कल्पलाई एकै सूतमा बाँधिदिएको छ । नेपाली साहित्यले जनै र राखीलाई मात्र विषयको रूपमा होइन, प्रतीकको रूपमा ग्रहण गरेको छ । जनै आत्मानुशासन र तपस्याको प्रतीक बनेर आउँछ भने, राखी सामाजिक सम्बन्ध र संरक्षणको कविता बनेर गुन्जिन्छ ।
कविता भन्छ -
"नाडीमा बाँधिएको त्यो सानो धागो,
आँखामा लुकाइएको हजार वाचा…"
तर आजका दिनमा यी पर्वहरू परम्पराभन्दा पनि प्रदर्शनमा रूपान्तरित हुँदै गएका छन् । जनै धारण गर्नुभन्दा अघि फोटो खिच्न आतुर मानिसहरू, राखीको भावभन्दा अघि गिफ्टको ब्रान्ड हेर्ने प्रवृत्ति - यसले हाम्रो संवेदना र संस्कारबीचको अन्तराल देखाउँछ । के हामी परम्परा बोकिरहेका छौँ कि मात्र परम्पराको खोल ओढिरहेका छौँ ?
परम्परा स्थिर हुँदैन, परिवर्तन पनि आवश्यक छ - तर परिवर्तन तबै सार्थक हुन्छ, जब त्यसले मूल मर्मलाई छोड्दैन । जनै पूर्णिमा र राखी दुवै पर्व हाम्रा जीवनका आधार हुन् - एउटाले आत्मालाई शुद्ध गर्छ, अर्कोले सम्बन्धलाई सशक्त बनाउँछ । यी पर्वहरूलाई मात्र परम्परागत दायित्वका रूपमा नभई आत्मिक र सामाजिक मूल्यका रूपमा जोगाउनु आजको आवश्यकता हो ।
हामीले जनै धारण गर्नुपर्छ, तर त्यो जनै हाम्रो कर्म, आस्था र चेतनामा पनि गाँठो हालिएको हुनुपर्छ । हामीले राखी बाँध्नुपर्छ, तर त्यो राखी मात्र रङ्गिन धागो नभई मायाको अमिट हस्ताक्षर होस् ।
धागो नटुटोस् - न आत्माको, न सम्बन्धको, न परम्पराको ।
यो पावन पर्वले हामी सबैलाई धर्म, स्नेह र संस्कृतिको उज्यालोले उज्यालो बनाओस् - शुभकामना ।
जनै पूर्णिमा र राखीको यस सुगन्धित धागोले आत्मा र समाजबीचको सम्बन्धलाई अझ सुदृढ बनाओस् ।
शुभ जनै पूर्णिमा !
शुभ रक्षा बन्धन !
